Ενα σημαντικό έδεσμα που κοσμούσε τα τραπέζια των συμποσίων,των επίσημων δείπνων αλλά και των ταπεινών καθημερινών γευμάτων ήταν τα ψάρια. Τόσο σημαντικό ρόλο έπαιζαν που γράφτηκαν αρκετά συγγράμματα για τον τρόπο αλίευσης,αλλά και για τις συνήθειες των ψαριών,τον τρόπο παρασκευής τους,τις θεραπευτικές τους ιδιότητες,όπως και την λατρευτική τους σχέση με τις χθόνιες θεότητες. Εδώ να σημειώσουμε ότι οι Πυθαγόρειοι για θρησκευτικούς λόγους απείχαν από την κατανάλωση ψαριών.
Βέβαια το κάθε ψάρι,ανάλογα με την νοστιμιά του και ίσως και την δυσκολία του ψαρέματος,είχε και την ανάλογη τιμή,πράγμα που σήμαινε ότι τα μεγάλα και τα νόστιμα ψάρια τα γευόταν η ανώτερη τάξη,ενώ η κατώτερη αρκούνταν στα φθηνότερα. Η προμήθεια τους γινόταν από την αγορά ,αλλά και από πλανόδιους πωλητές.Ο τρόπος ψαρέματος ήταν σχεδόν ίδιος με το σήμερα. Συχνά οι ποσότητες από τις κοντινές θάλασσες δεν επαρκούσαν για να καλύψουν τις ανάγκες,οπότε έκαναν εισαγωγές από το Ελλήσποντο και την Μαύρη Θάλασσα.
O Αριστοτέλης τα είχε χωρίσει σε δύο μεγάλες κατηγορίες, στα έναιμα που ανήκαν όσα είχαν αίμα και στα άναιμα που ανήκαν τα μαλάκια και τα οστρακόδερμα.Πάντως σε μία εποχή που οι θάλασσες,τα ποτάμια και οι λίμνες δεν είχαν νοιώσει αυτό που σήμερα αποκαλούμε μόλυνση η ποικιλία και η ποιότητα των ψαριών ήταν σε υψηλό επίπεδο.
Ο τρόπος που τα μαγείρευαν προσομοιάζει σε πολλά με την σημερινή κουζίνα,όπως και πολλά είδη ψαριών τα συναντάμε και σήμερα.Τα έφτιαχναν βραστά,ψητά σε σχάρες η κάρβουνα,με καρυκεύματα,τηγανιτά και παστά. Μια μεγάλη ομάδα ψαριών ήταν τα σελάχια,με λαμπερό δέρμα,όπου καταγράφεται η άποψη ότι ονομαζόταν
έτσι γιατί λάμπανε σαν το σέλας και οι βατίδες πλατιά ψάρια χωρίς πτερύγια. Μερικά ψάρια αυτής της ομάδας ήταν οι γαλεοί,οι ρίνες(αγγελόψαρα)και οι κύνες. Δύσκολα ψάρια γιατί έπρεπε να γδαρθούν για να φαγωθούν.¨Όμως ήταν νόστιμα όπως εξάλλου και η νάρκη πολύ ακριβό ψάρι το οποίο όταν το έπιανες ένιωθες ένα μούδιασμα εξ ου και το όνομα της Μια άλλη ομάδα ήταν τα ακανθοφόρα με άγνωστα σήμερα ονόματα όπως αιολίας,αλφήστης,αμία(γουφάρι) που προτιμιόταν τους φθινοπωρινούς μήνες,ο ανθίας ένα σαρκοφάγο και λαίμαργο ψάρι,αλλά και πολύ νόστιμο γι αυτό το προτιμούσε η εύπορη τάξη.Υπήρχαν και οι ανθρακίδες,λεπτά ψάρια που τα έψηναν στα κάρβουνα.Άλλη περίπτωση ήταν η βελόνη που σήμερα την ξέρουμε σαν ζαργάνα.Ο βόας η ταπεινή γόπα γινόταν τηγανιτή αν και λίγο βαριά για το στομάχι.Σημαντική θέση στο τραπέζι είχαν οι αφίαι η ταπεινή σαρδέλα που συνδύαζε την φθηνή τιμή με την νοστιμιά. Ποιος θα αρνιόταν μερικές τηγανιτές σαρδέλες.Αξίζει να αναφέρουμε τις τρυγώνες οι οποίες στην ουρά είχαν ένα ''κεντρί '' που όταν χτύπαγε τους ψαράδες τους προκαλούσε βαθειά τραύματα.
Ο γλαύκος ήταν ένα ψάρι μόνο για εύπορους.Τον έβραζαν σε ζωμό από νερό,λάδι και χορταρικά,αφού έβραζε τον περιέλουζαν με λάδι και τον βουτούσαν σε ζεστή άλμη(υποθέτω κάποιο είδος σαλαμούρας).Εξίσου αγαπητό ψάρι αλλά και ακριβό ήταν ο γόγγρος (μουγγρί),μεγάλο και παχύ ψάρι που το έκοβαν σε κομμάτια λόγω μεγέθους.Το λέγανε και ''χέλι της θάλασσας'' και επειδή είχε λίπος απέφευγαν να το ψήνουν,το προτιμούσαν βραστό με χορταρικά.Γνωστό ψάρι ήταν η δρακαινίς η σημερινή δράκαινα. Ένα από τα ψάρια που έκλεβε την παράσταση ήταν ο ερυθρίνος (λιθρίνι) που θεωρούνταν κατάλληλο προς ηδονή και επιπλέον αφροδισιακό.Ο κέφαλος ψαρευόταν σε καθαρά αλλα και βορβορώδη νερά πράγμα που επηρέαζε την ποιότητά του.Οι εψητοί ήταν μικρά ευτελή ψάρια για φτωχούς που τα έκαναν βραστά Ο κίθαρος ήταν πλατύ ψάρι που συναντάται σε αμμώδεις ακτές και παρ όλο που υπάρχει διχογνωμία για την ποιότητα του από κάποιους προτείνεται για άτομα που βρίσκονται σε ανάρρωση.Να αναφέρουμε την κίχλη που ήταν πετρόψαρο και προτείνοταν σε συγκεκριμένους μήνες για βρώση.
Ενα άλλο πετρόψαρο ήταν και ο κωβιός γνωστότερος σήμερα ως κοκωβιός.Υπήρχε και η εκδοχή του γλυκού νερού που όμως ήταν πιο άνοστος από τον θαλάσσιο.Κορυφαίο ψάρι ήταν ο λάβραξ,το λαβράκι με απρόσιτη τιμή για τα λαϊκά στρώματα.Προτιμούσαν το κεφάλι του και τον έβραζαν με λαχανικά και ύστερα τον βουτούσαν σε άλμη.Το θαλάσσιο λαβράκι το προτιμούσαν μικρο γιατί όταν μεγάλωνε σκλήραινε. Νόστιμο ήταν το ποταμίσιο σε παγωμένα νερά ενώ των λιμνών ήταν άνοστο.Οι μελανούροι (τα μελανούρια) έμοιαζαν με τον σαργό αλλά ήταν λιγότερο νόστιμα.Αναφέρονται ακόμα ο μόρμυρος κοινώς μουρμούρα,ο ξιφίας χωρίς ιδιαίτερες πληροφορίες.Ακόμα αναφέρεται ο όνος κοινώς γαιδουρόψαρο.
Σημαντικό ψάρι που αξίζει να αναφερθεί είναι ο σαργός.Ένα ψάρι που ήθελε πολύ κόπο και τεχνάσματα για να ψαρευτεί,που όμως η παχιά του νόστιμη σάρκα αποζημίωνε κάθε εύπορο καλοφαγά.Γινόταν ψητός και τον πασπάλιζαν με ψιλό αλάτι και τον περιέλουσαν με λάδι.Ο σαύρος (σαυρίδι) δεν ήταν από τα νόστιμα ψάρια γι αυτό του πρόσθεταν διάφορα καρυκεύματα για να το νοστιμέψουν.Ο σκάρος ήταν πετρόψαρο πολύ αγαπητό προτιμιόταν τους χειμωνιάτικους μήνες και τον έτρωγαν με τα εντόσθια αφού αφαιρούσαν την χολή.Ο σκορπιός ακανθοφόρο ψάρι που διακρινόταν σε πελαγίσιο και πετραίο αλλα και σε κόκκινο και μαύρο έκανε υπέροχη σούπα ειδικά ο μαύρος.
Η σμαρίς(μαρίδα)πασίγνωστη τρώγεται τον χειμώνα που είναι πιο νόστιμη,ενώ το καλοκαίρι πικρίζει.Συναφές ψάρι ήταν τριχίδα(σαρδέλα) που ήταν άφθονη και φτηνή την έκαναν ψητή με σαλαμούρα.Στα μικρά νόστιμα ψάρια βάζουμε και την αθερίνη.Τον σπάρο τον εκτιμούσαν πολύ.Τον άρτυζαν με λάδι και τυρί και τον έψηναν σε θερμό κλίβανο.Ο φάγγρος (φαγγρί) γευστικό ψάρι που διακρίνεται σε πελαγίσιο και ποταμίσιο με τον πρώτο να υπερτερεί σε νοστιμιά.Τον τρώγανε κυρίως την άνοιξη με λίγα καρυκεύματα.Αλλα ψάρια που αναφέρονται είναι η χάννα η ποικιλόγραμμη κοινώς χάνος,η χελιδών (χελιδονόψαρο)και ο χρυσοφρύς(χρυσόψαρο) ονομαστό ακριβό και γλυκόσαρκο ψάρι που είχε θέση στα τραπέζια των συμποσίων.
Οσα ψάρια βρίσκονταν σε ποτάμια και λίμνες,σε εκβολές και ελώδη εδάφη σαφώς υστερούσαν σε νοστιμιά από τα πελαγίσια εκτός ελάχιστων εξαιρέσεων. Αυτό που σίγουρα ξεχώριζε ήταν ο εγχελις (χέλι) πολύ ξεχωριστό έδεσμα που γινόταν ψητά.Η μύραινα(σμέρνα) επίσης είχε νόστιμο κρέας.Μια σειρά ψαριών γινόταν παστά,αρκετά από αυτά γινόταν εισαγωγή και τρωγόταν κυρίως τους χειμωνιάτικους μήνες. Στα τραπέζια θέση είχαν και τα διάφορα όστρακα αλλά αυτά που ξεχώριζαν ήταν τα οστρακόδερμα όπως οι καρίδες(γαρίδες),οι κάραβοι (καραβίδες),οι αστακοί και οι καρκίνοι(καβούρια) Τα μαλάκια επίσης είχαν την τιμητική τους,τα οποία απέφευγαν να τα κάνουν ψητά.Ξεχώριζαν ο πολύπους(χταπόδι),η σηπία (σουπιά),οι τευθίδες (καλαμάρια)
Βρισκόμαστε στα 1874.Ο Σταμάτης Κυριάκης ο γιός του Στεφανή εδώ και μερικά χρόνια έχει αναλάβει το γκουβέρνο της οικογένειας.Ο συχωρεμένος ο πατέρας του,τους άφησε χρόνους εδώ και καιρό. Υστερα απο λίγα χρόνια τον ακλούθησε και η μάνα του η Στάθω κόρη του Γιαλοψού.
Eτσι όλη η έγγνεια και το ιντερέσο έπεσε στις πλάτες του Σταμάτη.Ο συχωρεμένος του άφηκε και δύο αδερφές ανύπαντρες,μεγαλύτερες σε ηλικία από κείνον,και τόχε μεγάλο βάρος.Δεν ήταν και καμία οικογένεια με πολλά εισοδήματα και αυτό δυσκόλευε κάπως τα πράγματα.
Με τα πολλά κατάφερε και πάντρεψε την μεγαλύτερη τη Βαρβάρα. Όχι ότι είχανε μεγάλη διαφορά με τη Μαρία,δύο χρόνια όλα και όλα τις χωρίζανε. Έδωκε ο θεός και στραβώθηκε ο γαμπρός,όχι δηλαδή πως η νύφη ήτανε άτυχη από ομορφιά,αλλά όπως και να το κάνεις ο γαμπρός είχε καλλίτερο πρόσωπο στην κοινωνία.Επήρε που λέτε η Βαρβάρα το Θωμά από την οικογένεια του Μπέκα που ήτανε δεύτερη βολά παντρεμένος αλλά είχε χτήματα περσά. Η Βαρβάρα έκανε όλο θυγατέρες που στο τέλος της ζήσανε μόνο δύο.Ελλείψει αρσενικών ήτανε κλερονόμες. Αυτές ήτανε η Μαρία(Μαρούλω) και η Χρυσάνθη(μάνα του Χαρίλαου)
Ας γυρίσουμε όμως στον Σταμάτη που του είχε μείνει η εγγνοια της Μαρίας. Η Μαρία κόντευε τα 28 και έπρεπε να βρεθεί τρόπος να αποκατασταθεί.Δεν τόχε σε τίποτα το χωριό να την πιάκει στο στόμα του.Τον έπιανε τρέμουλο στην σκέψη ότι θα μπορούσε να καταλήξει σαν την Τριανταφυλιά του Νικολέτου που αφού την είχανε μολέψει καμπόσοι στο τέλος δεν την πήρε κανένας.Προσπαθούσε ο άχαρος να της πάρει καμιά κουβέντα μπας και καταλάβει ποιος της αρέσει και το βράδυ στον καφενέ στύλωνε τ'αυτιά του μήπως και ακούσει το ενδιαφέρον κανενός για την Μαρία.
Έτσι περνούσε ο καιρός και το καλό μαντάτο δεν έμπαινε στο περιαύλο του.Ένα βράδυ στον καφενέ έλαχε να κάτσει μαζί με τον Στάθη το Βασιλάκη το γιο του Παναγιώτη.Πίνανε ένα μπρούσκο,που ο θεός να το κάμει κρασί,σκέτος ''ξυνίτας'' ήτανε.Πάνω στην κουβέντα για τα κρασιά ο Στάθης τούπε πως έχει ένα κρασί διαμάντι και πως θα τούφερνε την επομένη ένα μποτιλιόνι στο σπίτι να το δοκιμάσει.Πράγματι την άλλη μέρα ο Στάθης φάνηκε μπονφεστίδος, με το μποτιλιόνι διαμάσχαλα και μετά τα ευχαριστώ είπανε να το τιμήσουνε.Ο Σταμάτης αισθανότανε άσχημα που δεν είχε κάτι να ανταποδώσει και το είπε με κάποια συστολή στον Στάθη που χαμογέλασε και του είπε ''Δεν μου δίνεις την Μαρία''.Κόντεψε να πέσει από το σκάνιο ο Σταμάτης.Δεν ήθελε πολύ,μόλις συνηλθε λίγο, συμφώνησε αμέσως.Λίγο-πολύ το ίδιο έπαθε και η Μαρία,της έπεσε η κάνιστρα με τα ασπρόρουχα,που κρατούσε μόλις έμαθε τα νέα.Δώσανε τα χέρια και συμφωνήσανε την επομένη να βρεθούν στο σπίτι του γαμπρού για τις λεπτομέρειες.
Οι λεπτομέρειες τελικά δεν ήταν τόσο λεπτομέρειες αφού ο Στάθης ζήτησε προίκα που ξεπερνούσε τις δυνατότητες του Σταμάτη.Ξέχασα να αναφέρω ότι ο Στάθης ήταν αμαξηλάτης και ήθελε να πάρει μεγαλύτερο αμάξι και αφού ο Σταμάτης δεν είχε τάλαρα να του δώκει βολευότανε και με μερικά χτήματα.Επιπλέον ήθελε όσα θα συμφωνούσανε να πηγαινανε να κάμουνε αρεσκειά στον νοδάρο το Βασιλάκη.Στραβομουτσούνιασε ο Σταμάτης γιατί ο γαμπρός τον περνούσε ''τέλεια για μπαιγνιο''αλλά είχε χάρη που είχε δώκει λόγο και δεν μπορούσε να τον πάρει πίσω γιατί θα γενότουνε ρεντίκολο σε όλο το χωριό από τα πολλά κομμέντα.Εντάξει μομπίλια δεν είχε να του δώκει αλλά τα φουρλαμέντα τα είχε.Έκαμε κόντο λοιπόν και αποφάσισε.
Τελικά ο νοδάρος κατέγραψε
1 στρώμα πηχών 16 με τα προσκέφαλά του γιομισμένα με μαλλί δεκαριών δέκα 2 σινδόνια ωσαύτως αγοραστά 1 ιματιοθήκη-κασέλα καρίτζινη 1 μπακαλέτο επιδιορθωμένο 5 υποκάμισα αγοραστά 5 μπόλιες 4 φασκιές μπουχανιές 4 τζιπούνια κοντομάνικα 1 καμιζιόλα εξ εριούχου 4 σάρτζες 1 ροκέτο μουσελένιο 3 μέριζες(2 μπαμπακένιες 1 λινή) 4 ζεύγη περιποδίων/σκαρτσούνια 4 μπράτζα ντεμέλες επιδιορθομένες
Ακόμα 9 ριζάρια ελιές στα Μαριολάτικα Ένα χωράφι ποτιστικό σε δύο σκάλες στο ίδιο μέρος Ελιές ριζάρια 21 στην Κοκκυκιά με υποτέλεια 1/4 στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου στα Νερούλια και τόπο λογγώδη στην ίδια περιοχή
Τελικά ο Στάθης αποδείχτηκε καλός οικογενειάρχης αν και λίγο παραδόπιστος.Επειδή στην ζωή όλα είναι δανεικά απόκτησε τουλάχιστον τρεις θυγατέρες για να έχει και αυτός το γουργούρι του Σταμάτη. Την Κατερίνα,την Κωνσταντίνα και την Ελισάβετ.Πάντως τις πάντρεψε όλες με Βαλανίτες!!
Σήμερα ο ερχομός της Πρωτοχρονιάς συνοδεύεται συνήθως από μιαν έξοδο σε ένα εστιατόριο και για τους νεώτερους σε κάποιο ''ορθάδικο'' δίπλα σε πολλούς αλλά άγνωστους ανθρώπους.Αν επιχειρήσουμε να γυρίσουμε το ρολόι του χρόνου πίσω,τα πράγματα ήταν αρκετά διαφορετικά.Μπορεί στο παλάτι του βάιλου να μαζευότανε τα μέλη της διοίκησης για να καλωσορίσουν τον νέο χρόνο,η σε κάποιο αρχοντικό τση χώρας τα μέλη του κονσέγιου πλαισιωμένα από αβοκάτους,ντοτόρους και νοδάρους,αλλά η πραγματική προσέγγιση της πρωτοχρονιάς γινόταν στα χωριά.
Εκεί οι άνθρωποι όντας δεμένοι με την γη τους-όσοι είχαν- όλες οι δραστηριότητες των γιορτών ήταν συνυφασμένες με αυτήν.Μπορεί να πίστευαν απλοϊκά στο Χριστό,αλλά παράλληλα υπήρχαν οι αναράιδες,τα τελώνια,οι καλλικάτζαροι και ένα σωρό άλλες δοξασίες κατάλοιπα παγανιστικά που συνυπήρχαν μέσ'το μυαλό τους.Δεν είναι τυχαίο ότι τις μέρες των ''γιορτόνε'' πρόσφεραν άσπαστα καρύδια ,αμύγδαλα,κουκουνάρια και λεπτοκάρυα
Αν υπήρχε καμιά παχιά κότα προοριζόταν για το παραδοσιακό αυγολέμονο. Ο κόκκορος συνήθως πήγαινε ρεγάλο στον άρχοντα,μαζί με καρπούς της γης,να τον έχει ο θεός καλά να τους διαφεντεύει.Η πιτσιρικαρία από το χάραμα ακόμα ξεχυνόταν στους δρόμους να ευχηθεί και να λάβει στρίνες,έχοντας κρεμασμένη στον λαιμό την μπούρσα,ελπίζοντας σε κάποιο νόμισμα.Για να το πετύχουν ξελαρυγγιάζοταν λέγοντας ''Αυγά πουλιά ,στάρια ,γεννήματα και αρσενικά παιδιά''
Αυτές τις μέρες πάντως τον πρώτο λόγο τον είχε η νοικοκυρά.Ήταν αυτή που θα ετοίμαζε τις τηγανίτες και ότι άλλο καλό άντεχε η τσέπη του νοικοκύρη.Αυτή θα ανακάτευε τις στάχτες στην ωγνίστρα ευχόμενη το ''αυγά πουλιά'' .Ακόμα μάζευε την στάχτη από τα Χριστούγεννα μέχρι των Φώτων για να την σκορπίσουν στο αμπέλι την πρώτη του Φλεβάρη που ήτανε η γιορτή του Αη Τρύφωνα γιατί πίστευαν ότι καταστρέφει τον σκάθαρο τη λάλα και το μάστακα.
Η κορυφαία στιγμή όμως κατά την γνώμη μου ήταν όταν η νοικοκυρά την ημέρα της Πρωτοχρονιάς πριν ακόμα φέξει άναβε την ωγνίστρα με τριώ λογιώ ξύλα.Βάνανε ελιά ,περνάρι και κεπαρύσσι και όσο φουντώνανε και καιγώτανε διώχνανε τα κακά πνεύματα και ότι κακό τρογύρνανε την οικογένεια. Ανεβαίνανε οι σπίθες και ορμούσανε από τις χαραμάδες της στέγης να βγούνε όξω να ανταμώσουμε τα τελευταία άστρα.Και μπερδευότανε με τις σπίθες των γειτόνων και γινότανε πιο ισχυρή η ευχή.
Όπως έλεγε η νόνα,που και αυτηνής τσι τόχε πει η νόνα της και αυτηνής κάποια άλλη νόνα το ξύλο της ελιάς απο ευλοημένο δεντρο θα έφερνε όλα τα καλά και στάρια και γεννήματα και σταφύλια.Έπειτα το κεπαρύσσι θα έφερνε σερνικά παιδιά να συνεχιστει η ράτσα και ο κόσμος όλος,Τέλος το περνάρι σκληρό και δυνατό ξύλο θα έφερνε την υγειά
Χρειαζότανε οι άνθρωποι τότε αυτές τις ελπίδες γιατί η ζωή ήταν δύσκολη.Όταν τους βρίσκανε συμφορές και νοιώθανε οτι τους ξέχασε και ο θεος καταφεύγανε και σε τέτοιες διαδικασίες,που όμως είχανε μια ομορφιά.
Ο τρόπος που τα μαγείρευαν προσομοιάζει σε πολλά με την σημερινή κουζίνα,όπως και πολλά είδη ψαριών τα συναντάμε και σήμερα.Τα έφτιαχναν βραστά,ψητά σε σχάρες η κάρβουνα,με καρυκεύματα,τηγανιτά και παστά. Μια μεγάλη ομάδα ψαριών ήταν τα σελάχια,με λαμπερό δέρμα,όπου καταγράφεται η άποψη ότι ονομαζόταν
Σημαντικό ψάρι που αξίζει να αναφερθεί είναι ο σαργός.Ένα ψάρι που ήθελε πολύ κόπο και τεχνάσματα για να ψαρευτεί,που όμως η παχιά του νόστιμη σάρκα αποζημίωνε κάθε εύπορο καλοφαγά.Γινόταν ψητός και τον πασπάλιζαν με ψιλό αλάτι και τον περιέλουσαν με λάδι.Ο σαύρος (σαυρίδι) δεν ήταν από τα νόστιμα ψάρια γι αυτό του πρόσθεταν διάφορα καρυκεύματα για να το νοστιμέψουν.Ο σκάρος ήταν πετρόψαρο πολύ αγαπητό προτιμιόταν τους χειμωνιάτικους μήνες και τον έτρωγαν με τα εντόσθια αφού αφαιρούσαν την χολή.Ο σκορπιός ακανθοφόρο ψάρι που διακρινόταν σε πελαγίσιο και πετραίο αλλα και σε κόκκινο και μαύρο έκανε υπέροχη σούπα ειδικά ο μαύρος.
